معرفی دو شهر با کوتاه ترین و بلندترین شب یلدا - مجله سامی

مسعود عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران در گفت وگو با ایسنا، گفت: با فاصله گرفتن از اول مهر که طول شب و روز با هم برابر است، رفته رفته از طول روز کاسته شده و طبیعتا به طول شب افزوده خواهد شد، به نحوی که با رسیدن به آخرین روز از فصل پاییز، شاهد طولانی ترین شب سال در شب اول زمستان هستیم که از آن در ایران و سرزمین های هم فرهنگ مجاور به نام یلدا و به عبارت شاید صحیح تر شب چله یاد می نمایند.

وی ادامه داد: اما در این میان نکات ظریفی وجود دارد که متاسفانه تبدیل به اشتباه شده است و بعضی از افراد نیز در عصر حاضر و با وجود ابزارهای بسیار دقیق مقدار گیری گویا به مقابله با اندیشه بزرگان پاک این سرزمین و آیین های نیک بجا مانده از آنها می خواهند بپردازند ! که در ادامه به این نکات اشاره خواهد شد.

عتیقی افزود: علت وجودی طولانی ترین شب سال همانند بسیاری از آیین های ایرانی ریشه در رویدادهای آسمانی دارد؛ از منظر دانش اخترشناسی علت ایجاد این شب طولانی نیز در انحراف محوری تقریبی 23.5 درجه ای زمین نهفته است و تغییر فصول نیز به نزدیکی و دوری زمین از خورشید مرتبط نبوده، بلکه به علت همین کجی محور زمین نسبت به راستای عمود بر صفحه مداری زمین به گرد خورشید مربوط می گردد.

مدیر انجمن آماتوری ایران خاطر نشان کرد: در حقیقت، تصویر صفحه مداری زمین بر کره آسمان که با نام دایرةالبروج و یا راستا حرکت ظاهری خورشید بر روی کره آسمان شناخته می گردد، با استوای آسمان که کره آسمان را به دو قسمت مساوی تقسیم نموده است، زاویه 23.5 درجه داشته و همین نکته باعث می گردد که دو دایره استوای آسمان و دایرةالبروج در دو نقطه همدیگر را قطع نموده که از آنها به نام های اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی یاد می گردد که طول شب و روز در آنها با یکدیگر برابر هستند.

وی با بیان اینکه در طرفین نقاط اعتدال، انقلابین وجود دارد که خورشید در این نقاط بیشترین فاصله را با استوای آسمان خواهد داشت، یادآور شد: این دو نقطه انقلاب تابستانی و انقلاب زمستانی است.

طلوع و غروب در یلدای زمین

عتیقی خاطر نشان کرد: لحظه رسیدن خورشید به نقطه انقلاب زمستانی، ساعتی از اوقات شبانه روز و میان روزهای 30 آذر تا اول دی است و در این هنگام مهر تابان از جنوب شرقی ترین نقطه طلوع و در جنوب غربی ترین نقطه نیمکره شمالی زمین غروب خواهد نمود و این خود عاملی است که طول روز در کوتاه ترین حالت و طول شب در بلندترین شرایط قرار خواهد گرفت.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران افزود: بدیهی است در استوای زمین، طول شب و روز با هم برابر و تغییر فصول و یا تغییر طول شبانه روز وجود ندارد؛ ولی هر چه از استوا به طرف قطبین زمین برویم، اختلاف طول شب و روز و تغییر فصول ایجاد خواهد شد.

به گفته وی، بر این اساس طول شب یلدا در شهرهای مختلف و بعلاوه کشورهای مختلف فرق دارد؛ به گونه ای که در جنوب شرقی ترین نقاط کشور پهناور ایران، از جمله چابهار کوتاه ترین طول یلدا (13 ساعت و 26 دقیقه) و در شمال غربی ترین نقاط کشور (در پارس آباد مغان) بلندترین شب یلدا (14 ساعت و 39 دقیقه) را تجربه خواهند کرد. در دیگر نقاط دنیا نیز طول این شب به طور نمونه در ایسلند نزدیک به 20 ساعت و در کشورهای اسکاندیناوی حدود 18 ساعت است؛ بعلاوه شب یلدا برای کشورهای آلمان و انگلیس در اروپا بیش از 16 ساعت بوده و در کشور روسیه نیز با توجه به پهناوری در بخش هایی از آن، حدود 17 ساعت است.

عتیقی تاکید نمود: طول این شب در شهر تهران، 14 ساعت و 16 دقیقه خواهد بود.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با بیان اینکه در ساعت 19 و 29 دقیقه روز سه شنبه 30 آذر 1400، خورشید به نقطه انقلاب زمستانی خواهد رسید، گفت: هموطنان در این شب آخرین یلدای قرن 14 خورشیدی را تجربه خواهند کرد و با توجه به دلایل بسیاری که قبلا گفته شد، از جمله اینکه سال صفر در گاهشماری نداریم، سال 1400 خاتمه بخش قرن 14 و سال 1401 شروعگر قرن 15 خورشیدی خواهد بود.

شکست تاریکی و پیروزی روشنایی

عتیقی افزود: دقت داشته باشیم که هر چند گفته شده که یلدا یک واژه سُریانی به معنی زایش است و این واژه به طلوع مهر تابان پس از یک شب طولانی اشاره دارد و بعضی ریشه آن را در آثار کهن جستجو می نمایند؛ اما گویا در باور ایرانیان باستان شب چله نقطه شروع خلقت بوده است و بر این باور بوده اند که پس از یک شب طولانی و تاریک و سرد، با طلوع خورشید و زایش مهر همیشه تاریکی شکست می خورد و روشنایی روز بر آن پیروز می گردد؛ نکته جالب آن است که ستاره شناسان کشورمان با اینکه به ابزارهای مقدار گیری دقیق دسترسی نداشته اند، اما از گذشته های دور از تفاوت اندک این شب نسبت به شب های قبل و بعد آن مطلعی داشتند.

وی افزود: بر اساس بعضی متون از حدود 8 هزار سال قبل تا به امروز این آیین در ایران رواج داشته است؛ در آیین کیش مهر، نخستین روز زمستان به نام خوره روز و یا خورشید روز، روز تولد مهر و نخستین روز سال نو به شمار می آمده است؛ فرقه های گوناگون عیسوی نیز با تفاوت هایی، زادروز حضرت مسیح را در یکی از روزهای نزدیک به انقلاب زمستانی می دانند و به گفته ابوریحان بیرونی، مبدأ سالشماری تقویم کهن سیستانی از شروع زمستان بوده است؛ بیرونی در کتاب آثارالباقیه نقل نموده که منظور از میلاد، میلاد مهر یا خورشید است.

این فعال حوزه نجوم خاطر نشان کرد: در این میان واژه یلدا به معنای میلاد و تولد، گاهی به تولد حضرت مسیح نیز نسبت داده شده، اما شاید گردهمایی اقوام و خویشان در چنین شبی که طولانی ترین شب سال در فصل سرما بوده است، می تواند حاوی این نکته و صرفا بهانه ای برای یادآوری آیین های کهن ایران باشد تا با کتابخوانی، تفأل بر دیوان حضرت حافظ و شاهنامه خوانی و بیان خاطرات و تجارب بزرگترها و صرف تنقلات، پیشینیان سعی می نموده اند که این شب سرد طولانی را به برترین و مفیدترین روش ممکن سپری نمایند.

وی ابراز خرسندی کرد که خوشبختانه مناسبت یلدا در سال 1387 شمسی در لیست آثار ملی کشور نیز به ثبت رسیده و گویا در نوبت ارزیابی یونسکو قرار گرفته است و در اجلاس کمیته دنیای سال 2022 یا 2023 قرار است مطرح گردد تا به همت مسئولان میراث فرهنگی کشور و دفتر یونسکو در ایران این آیین به ثبت دنیای نیز برسد.

مناسبتی که در خلال تکنولوژی در حال گم شدن است

عتیقی با بیان اینکه توجه مطالعه نمایندگان این نوشتار را به چند نکته اساسی در زمینه مناسبت یلدا جلب می کنم، گفت: اولین و مهمترین نکته در این زمینه آن است که یلدا یک مناسبت و آیین دیرینه است که به عنوان میراث گذشتگان خردورز این سرزمین به دست ما رسیده است و در مواجهه با آن نمی توان همانند بعضی از سال ها از جمله سال گذشته (1399) تنها به علت چند ثانیه اختلاف شب های قبل و بعد از آن، این سنت نیکو را زیر سوال برد.

وی ادامه داد: حتی در شب یلدا همیشه تاکید نموده ایم که تفاوت این شب با شب های قبل و بعد از آن کمتر از یک دقیقه است و به این نکته باید تاکید نمود که در گذشته های دور ابزارهای مقدار گیری دقیق زمان وجود نداشته و محاسبه ثانیه های اختلاف بین شب ها برای اندیشمندان گذشته تاریخ ایران ممکن نبوده است تا با دقت های امروزی سنجش خود را انجام دهند و در دوران باستان بناهایی برای سنجش رسیدن خورشید به مواضع سالانه و استخراج تقویم ساخته می شده است.

عتیقی خاطر نشان کرد: دیر زمانی است که مردم ایران، در شروع فصل زمستان مراسمی را برپا می دارند که در میان اقوام گوناگون، نام ها و انگیزه های متفاوتی دارد؛ بنابراین باید با احترام به آیین ها و مطلعی نیک اندیشان این سرزمین، توجه عمومی به ویژه جوانان و نوجوانان را به سمت ارزش ها و جایگاه چنین آیین هایی جلب کنیم و هرچند قصد نفی و نادیده گرفتن رسانه ها و توانمندی های ارتباطی امروزی را نداریم، چرا که در جای خود با ارزش هستند؛ اما به ویژه با توسعه تکنولوژی بشری و افزایش رسانه ها از جمله رادیو و تلویزیون و امکانات ارتباطی نظیر تلفن همراه؛ شب یلدا و یا شب چله، محتوای واقعی خود را متاسفانه از دست داده و حتی در سال هایی که مشکلاتی نظیر پاندمی کووید 19 وجود نداشته، به جای آنکه جوانان و نوجوانان از تفکرات و تجارب بزرگان فامیل در دورهمی های یلدایی استفاده نمایند و به صورت چهره به چهره گرد هم آمده به خرد و تجربه خود اضافه نمایند، بیشتر توجه ایشان به رسانه های دیداری و شنیداری، اینترنت و یا گوشی های تلفن همراه گره می خورد! و در این سالها فلسفه وجودی این مناسبت نه تنها ارتقاء نیافته، بلکه در مواردی نیز آن را کم رنگ نموده است.

وی ادامه داد: در این راستا و برای فرهنگ سازی مناسب ضروری است تا تمامی رسانه ها، در طول سال به یاری ما و دیگر مراکز علمی و فرهنگی کشور آمده و همگان را نسبت به این نکات ظریف و مهم مطلع نمایند، وگرنه هر سال در گذر است و یلدا و نوروز و مناسبت های مختلف فقط تکرار می شوند، در حالی که مهم اهداف نهفته در این آیین ها است.

مدیر انجمن نجوم آماتوری یادآور شد: نکته آخر آنکه با توجه به اینکه کمتر از دو هفته قبل از یلدا، زودترین غروب خورشید و حدود دو هفته پس از شب چله دیرترین طلوع خورشید رخ می دهد، این نکته باعث شده بعضی به اشتباه شب چله را به معنای طولانی ترین شب سال ندانند و این در حالی است که حد فاصل غروب خورشید در روز 30 آذر تا طلوع مهر تابان در بامداد اول دی، طول شب یلدا را ایجاد می نماید و در بین شب های سال، این شب طولانی ترین شب محسوب می گردد.

به گفته وی، این شب شروعگر چله بزرگ خواهد بود که از اول دی شروع می گردد و تا 10 بهمن ادامه دارد.