فراموشی شال و رنگ باختگی مفرش، اینجا دار قالی ناله می کند - مجله سامی

تنوع اقلیمی در استان اردبیل و وجود سه نوع زیست روستایی، عشایری و شهری موجب شده صنایع دستی در این استان از تنوع مثال زدنی برخوردار بوده و حتی برخی صنایع دستی در بخش های مختلف استان به اشکال مختلف تولید شود.

این تنوع زمانی قابل توجه است که کاوش های باستان شناسی که بخشی از یافته های آن در موزه باستان شناسی اردبیل نگه داری می شود، نشان می دهد ساکنان اولیه این اقلیم نیز علاقه مندی خاصی به صنایع دستی داشته اند.

طلا و نقره سازی، سفال گری، ورشو، فرش و گلیم بافی، ظروف چینی و مسی و انواع دست بافته های پشمی باهدف تولید البسه و زیرانداز نمونه های با قدمت چند هزارساله در این موزه دارند که کاوش ها نشان می دهد قدیمی ترین آن ها حتی تا هفت هزار سال نیز قدمت دارد.

هرچند قدمت دقیق صنایع دستی در استان اردبیل مطالعه نشده اما به واسطه تغییر نوع معیشت، بی توجهی به حال وروز صنعتگر و تعریف کاربری های جدید تعدادی از صنایع دستی منسوخ شده اند و تعدادی نیز روبه زوال اند.

نقش کلیدی زنان در تولید صنایع دستی اردبیل

به گفته معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل در سطح استان بیشترین فعالان صنایع دستی در روستاها متمرکز هستند.

علیرضا دباغ عبداللهی به خبرنگاران گفت: این موضوع موجب شده برخی روستاها مهد شکل گیری صنایع دستی و هنرهای سنتی در استان باشند و ما برای احیای آن نسبت به حمایت صنعت گران روستایی اقدام کنیم.

عمده تولیدکنندگان صنایع دستی در استان اردبیل را زنان تشکیل می دهند و در هر سه نوع زیست شهری، روستایی و عشایر این زنان هستند که در موضوع صنایع دستی قرار گرفته اند. به ویژه هرکجا بحث طرح و رنگ و نقش و نگار به میان آمده حضور زنان جدی تر می شود.

بااین وجود تعداد زیادی از زنان هنرمند هرچند تأثیرگذار در تولید صنایع دستی اما ناشناخته هستند و به شکلی که بتوانند پوشش کامل به دنبال داشته باشد ساماندهی نشده اند.

بر اساس آخرین طبقه بندی که از هنرهای دستی استان اجرا شده تعدادی از هنرها منسوخ شده و حتی معین نیست از چه زمانی وجود داشته است.

دباغ عبداللهی در این خصوص گفت: 12 هنر منسوخ شده داریم ازجمله چاقوسازی، چاروق دوزی، اجاق قراقی و خورجین بافی که نه فرد فعال دارند و نه پروانه تولید برای آن ها صادر شده است.

وی افزود: علاوه بر این ها رشته های روبه زوال نیز داریم که به صورت محدود توسط چند صنعتگر تولید می شوند و اگر حمایت نشوند این ها نیز منسوخ خواهند شد.

شال بافی ترکیب نیاز اقلیم با هنر بومی

نام هنر:شال بافی

قدمت:بیش از دو قرن

شهر زادگاه هنر:شال و کلور در خلخال، آخرین بازمانده ها در کلور هستند.

معرفی کوتاه هنر:شال نوعی پارچه ضخیم است و از نخ پشمی که از گوسفند تهیه شده بافته می شود. برای دستگاه شال بافی شش عدد پایه چوبی نیاز است. دو عدد پایه کوچک در جلو برای نصب قاتک چله پیچ لازم است از دو عدد پایه بزرگ که بین دو پایه چوبی جلو و عقب واقع شده است، دفتین(دفه)، شانه، ورد، و قرقره ها آویخته می شود و بالاخره دو عدد پایه کوچک در عقب برای غلتک پارچه مورداستفاده قرار می گیرد. چنانچه شال ساده و بدون طرح باشد بافت آن سریع تر انجام می گیرد و بالعکس در صورت طرح دار بودن بافت زمان بر و طاقت فرسا است. عرض شال غالبا نیم متر و طول آن به دلخواه بافنده متغیر است و گاه به بیش از سه متر می رسد.

بیشترین کاربری:برای تهیه البسه ازجمله کت وشلوار، شال و کلاه و...

هنرمندان به نام این عرصه:نامعین

هنرمندان بازمانده: معصومه شریف زاده

شرایط فعلی این هنر در استان:روبه زوال

علل رکود و مهم ترین چالش های پیش روی احیا: کاهش نیاز بازار مصرف، ورود محصولات جدید به بازار برای تأمین البسه، حمایت نشدن هنرمندان فعال

ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: حمایت کارگاه های خانگی، تعریف کاربری های جدید، معرفی هر چه بیشتر این محصول

شال بافی ازجمله هنرهای بومی در شهرستان خلخال است که درگذشته به عنوان صنعت اصلی برای تأمین البسه گرم متناسب با اقلیم منطقه مورداستفاده بود. هرچند در برخی نقاط دیگر شال بافی مشاهده می شود، اما به دلیل استفاده از مواد کاملاً بومی و ارگانیک کیفیت و نوع شال در این منطقه متفاوت است.

شال بافی بیش از دو قرن در خلخال قدمت دارد و زنان روستایی مهم ترین تولیدکنندگان آن محسوب می شوند که در کارگاه های خانگی خود دستگاه های شال بافی را دایر می کردند و هم اینک نیز به صورت محدود این صنعت دستی تولید می شود.

معصومه شریف زاده صاحب تنها کارگاه بازمانده این صنعت دست است و 9 کارگر نیز در کارگاه خود دارد.

وی معتقد است ارزش این صنعت آن چنان که باید شناخته شده نیست و هر آن امکان دارد با برچیده شدن کارگاهی که با مسائل متعدد آن را سرپا نگاه داشته این صنعت دست از بین برود.

وی با تأکید به مسائل معیشتی صنعتگران هنرهای دستی در مصاحبه با خبرنگاران شرح داد: باوجوداینکه حمایتی از این هنر نمی شود، تلاش می کنم با آموزش آن زمینه ماندگاری این هنر اصیل را فراهم کنم.

شریف زاده با یادآوری بافت شال از نخ های پشمی افزود: در حال حاضر به دلیل هزینه بالا و درآمد حداقلی مجبور به استفاده از نخ معمولی در تولید این هنر هستیم.

هنری که تقاضا ندارد منسوخ می شود

معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان اردبیل در خصوص برنامه های حمایت از شال بافی در خلخال گفت: ما در تلاشیم این رشته ها را سرپا نگه داریم اما وقتی بازار فروش نباشد و چرخه اقتصاد عرضه و تقاضا هم خوانی نداشته باشد یک صنعت دستی روبه زوال خواهد بود و منسوخ شدن آن حتمی است.

دباغ عبداللهی مستند نگاری را یکی از راهکارهای احیای هنرهایی مانند شال بافی دانست و افزود: تا به امروز 12 هنر را مستند نگاری کردیم و به ویژه در هنرهای روبه زوال این مهم مورد تأکید است.

وی متذکر شد: درعین حال باید طرح ها و بازارهای جدید تعریف کنیم و این کار صرفاً با عملیات دولتی امکان پذیر نیست؛ برای برگشت یک رشته هنری به شرایط مطلوب چند فاکتور لازم است و از آن جمله مهم ترین فاکتور بازار است.

معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان تأکید دارد که در هر منطقه ای چرخه اقتصاد گردشگری قوی باشد صنایع دستی نیز توسعه می یابد.

مفرش، تزئین خانه های عشایر

نام هنر: مفرش

قدمت:نامعین

شهر زادگاه هنر:در میان عشایر شاهسون

معرفی کوتاه هنر:مفرش بافته گلیم مانندی است که برای تزئین بخش های مختلف آلاچیق عشایر مورداستفاده بوده و از مواد پشمی بافته می شد.

بیشترین کاربری:بیشتر به شکل صندوق بافته می شود و برای تزئین به عنوان زیرانداز، روی صندوق، پشتی و حمل اسباب و لوازم و لحاف و تشک کاربرد دارد.

هنرمندان به نام این عرصه:نامعین

هنرمندان بازمانده:برخی عشایر مغان

شرایط فعلی این هنر در استان:روبه زوال

علل رکود و مهم ترین چالش های پیش روی احیا: تغییر سبک های زندگی حتی در بین عشایر، دسترسی پایین به مواد اولیه، از دست دادن کاربری و نبود بازار فروش

ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: معرفی مناسب، حمایت از تولیدکننده و ایجاد جذابیت برای تولید

مفرش دستبافته ای است مستطیل شکل و درب دار به شکل صندوق، که برای حمل ونقل لحاف و تشک یا اسباب و لوازم زندگی در هنگام کوچ عشایر مورداستفاده قرار می گیرد.

این صنعت دست با الیاف پشمی رنگی توسط زنان عشایر بافته می شود و نقوش آن اغلب برجسته است.

مفرش از صنایع دستی آمیخته بافرهنگ ایل شاهسون است که به عنوان دومین ایل بزرگ کشور شناخته می شوند. باوجود زیبایی کم نظیر خود چندان معرفی نشده و حتی در فروشگاه های صنایع دستی مشاهده نمی شود. از سویی تولید آن چندان موردحمایت نیست و به عنوان بخشی از ادوات زندگی عشایر انگاشته شده و به مرور با تغییر سبک زندگی عشایر روبه زوال رفته است.

مشکل شناسایی هنرمندان عشایر

معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان تأکید دارد که هنرهایی مانند مفرش هم در بازار فروش و هم در شناسایی هنرمندان با مشکل روبرو هستند.

دباغ عبداللهی شرح داد: هرچند رقم قابل توجهی از هنرمندان صنایع دستی در روستاها و در بین عشایر هستند اما علاقه مند به معرفی خود نیستند و در برخی مواقع مشاهده می شود حتی کارت شناسایی صنعت گری ندارند.

وی افزود: به منظور احیای هنرهایی ازاین دست لازم است شناسایی جامعی از هنرمندان صورت گیرد و در ادامه برای توسعه بازار و تبلیغ محصول اقدام شود.

وی تأکید دارد که علاوه بر این دو عنصر لازم است کاربری های جدید برای برخی محصولات مانند مفرش تعریف شود.

به گفته معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان به غیراز شال و مفرش صنایع دستی مس گری، ورشو بافی و نمداقتصادی نیز در اردبیل روبه زوال است.

وی به تولید محصولات مشابه در سایر استان ها اشاره کرد و افزود: در حال حاضر شرایط مس گری با اقبال مجدد خانواده ها به ظروف مسی بهبودیافته است.

به گفته دباغ عبداللهی در نمداقتصادی تعریف معرق نمد باهدف بهبود شرایط بازار فروش و تعریف کاربری جدید اجرا شده و توسط دو دانشجوی صنایع دستی در دست اجرا است.

وی تأکید کرد: در ورشو نیز چند کارگاه به عنوان آخرین بازماندگان فعال هستند که به لحاظ اقتصادی در حال حاضر فعالیت آن ها برایشان به صرفه نیست و لازم است برای بازار فروش این محصول نیز برنامه جامعی اجرا شود.