چمچمه گلین، آیین سنتی باران خواهی اقوام خراسان شمالی - مجله سامی

میراث آریا: هر بخش از ایران عزیز آداب ورسوم خاص خود را دارد، یکی از این آیین ها، آیین باران خواهی است، از مطالعه اساطیر، آیین ها، مناسک و رسوم مختلف مردم در سراسر دنیا برمی آید که آب همیشه به عنوان بن مایه آفرینش و بارور نماینده و زاینده، مورد تقدیس و ستایش بوده است و همیشه اقوام گوناگون برای آن سرشتی جادویی قائل بوده اند.

آیین باران خواهی (طلب باران) در مواقع کاهش نزولات آسمانی مرسوم بوده است و از سوی مردمی انجام می شده که شغل بیشتر آن ها کشاورزی بوده و مابقی نیز برای قوت بخشیدن به برگزاری و یا همراه شدن با اجتماعات مردمی در این آیین حضور پیدا می کردند.

آش ویژه این آیین پس از جمع آوری نذورات از طریق سرآشپز پخته می گردد و زنان اطراف دیگ آش ایستاده و یک نفر آغاز به خواندن دعای طلب باران می نماید و بقیه دست ها را بالا برده و الهی آمین می گویند. پس از پخت آش و صرف کردن آن، مقداری از این آش از طریق زنان جوان تر به در خانه های افرادی که در مراسم نبودند برده می گردد.

بیشتر مراسم های مربوط به تمنای باران رنگ و بوی مذهبی دارد و با راز و احتیاج به پیشگاه خداوند برگزار می گردد. مردم در این آیین ها، واسطه ای بین خود و خدا قرار می دهند تا از این طریق رحمت خداوند شامل حالشان گردد. این آیین ها در استان خراسان شمالی با خواندن اشعار و ترانه هایی به شکل دسته جمعی همراه است که زنان و بچه ها آن را اجرا می نمایند.

برگزاری آیین باران خواهی در مناطق مختلف ایران، همیشه متنوع و متفاوت بوده است.

آیین چمچه گلین، چمچمه خاتون، باران لی، کوسه کوسه و کوسه گلین از جمله آداب ورسوم اقوام خراسان شمالی در مورد باران خواهی محسوب می گردد، در این منطقه کشاورزان هنگام خشک سالی که برای کشت دیم منتظر بارش بودند و برای مدتی باران نمی بارید، این مراسم را برگزار می نمایند و بر این باورند که پس از انجام آن بارش به امر خدا رخ می دهد.

چمچمه گلین (عروس باران)

مردم خراسان شمالی پارچه ای، آدمک مانند (مترسک) درست می نمایند و به چوب بلندی نصب می نمایند که آن را در آبادی های شهرستان شیروان کوسه گلین و در آبادی های شهرستان بجنورد چمچمه گلین (عروس باران) و در برخی روستاها کوسه اونیم یا قرری ینگی می گویند.

از آیین های بسیار رایج باران خواهی است که مردان و پسران برای طلب باران، عروسکی را با ظاهری مردانه می سازند، عروسک نماد باران است، در فصل بهار، زمانی که زراعت دیم احتیاج به آب دارد و باران نبارد، عده ای از جوانان چوبی را که دو یا سه متر طول دارد فراهم می نمایند و پارچه ای به آن می بندند، این چوب و پارچه روی آن چولی قزک نام دارد، سپس این چولی قزک را در دست گرفته به کوچه ها می فرایند و این شعر را به طور دسته جمعی می خوانند

چولی قزک بارونه کن بارون بی پا کن گندم به زیر خاکه از تشنگی هلاکه

در گویش کرمانجی

کَلمَه کُت دو کُلّه هوای گُرمه گُرمه گندم به زیر خاکه از تشنگی هلاکه

در زبان ترکی

کُو سم کُو سم یار اولسن یاقوش یاغسون بار اُولسن

در این اشعار، روزی افراد وابسته به باران رحمت خداوند است و به این طریق بچه ها با خواندن این اشعار به در خانه ها می فرایند و صاحبان خانه ها به آن ها شیرینی و آجیل می دهند.

اجرای مراسم چولی قزک و خواندن ترانه های باران و در واقع خواسته کشاورزان و دامداران برای بارش باران بیان می گردد. در این آیین، یک نفر عروسک را به دست می گیرد و اطراف او هم عده ای از مردان سال خورده و جوانان راه می افتند و به در خانه ها می فرایند و ضمن خواندن اشعار باران خواهی، احتیاجهایی را از مردم طلب می نمایند.

اهل هر خانه نیز پس از پاشیدن آب روی عروسک، خواستۀ بچه ها را می دهند. بچه ها این احتیاجها را که موادی خوراکی مانند آرد، روغن، گندم و یا برنج است می گیرند و بدین وسیله برای زراعت دیم، طلب باران می نمایند تا زراعت از تشنگی درآید، اهالی هر منزل با شنیدن صدای آنان با کاسه های پر آب به استقبال آنان می شتابند و کاسه آب را به روی افراد گروه می پاشند، به طوری که لباس های بیشتر آن ها خیس می گردد. در برخی از محل ها خوراکی نیز به افراد گروه می دهند، علاوه بر این عمل، در تکایا و مساجد نیز، آش مخصوصی می پزند و بین مستمندان تقسیم می نمایند تا عنایتی بگردد و باران ببارد.

آیین مناطق ترک نشین

در روستاهای ترک نشین این منطقه در اواسط بهار یا پاییز که محصولات دیمی احتیاج به آب دارند، دختر دَم بختی سوار الاغ شده، همراه با زنان روستا به در خانه ها رفته و با خواندن شعر باران، ذکر صلوات و دریافت نذورات هر خانه و جمع آوری آن آش درست نموده و در بین همسایگان پخش می نمایند. به در هر خانه که می رسند، صاحب خانه مقداری گندم، پول، آرد شیرین و… به آن ها می دهد این دسته جلوی در هر خانه ای توقف می نماید یکی از افراد آن خانه ظرفی را پر از آب نموده می آورد و روی کوسا (چوم چومه) گلین می ریزد و از خداوند بارش باران را طلب می نماید و به زبان ترکی می خوانند:

چمچه خاتون چم اوسته الله دان یاقوش ایستده

الیم قالوب خمیرده بیرچه قاشق سوایسته چاخ داشوچاخماخ داشو یاندو ورکلر باشو

الله جان بیر یاقوش گندر ایسلادا داقو وداشو

یکی دیگر از آیین های باران خواهی، پختن آش یا حلیم و تقسیم آن میان اهالی یا مستمندان است که به صورت گروهی و با مقدمات و تشریفات خاصی انجام می گردد.

در برخی نقاط دیگر خراسان برای انجام مراسم آش باران خواهی مردم هر محل برای پختن آش از تک تک خانه ها اقلام مورد احتیاج را جمع می نمایند و با آن آشی به نام یاغیش تورئنی می پزند. پس از پخت، برای تک تک خانه های محل کاسه آشی می فرستند.

در این مراسم زنان و بچه ها از افرادی که شرکت نموده بودند می خواهند برای پخت آشی به منظور طلب باران کمک نمایند که هر کدام از همسایه ها چیزی کمک می نمایند و مقداری آب هم روی عروسک می پاشند و دعاها و اشعاری را زیر لب زمزمه می نمایند، معمولاً بعد از این مراسم مردم نماز باران را به صورت جماعت برگزار می نمایند.

در روستای گریوان واقع در بخش مرکزی بجنورد مراسم باران خواهی در محل چشمه پرآبی به نام سرچشمه (باش بولاق) انجام می گردد و آش یا نهار تدارک دیده را بین اهالی محل و در راه خدا بین مستمندان و فقرا تقسیم می نمایند و معتقدند با تقسیم آش نذری در راه خدا باران می بارد.

برای انجام این رسم مردم هر محل برای پختن آش از تک تک خانه ها اقلام مورد احتیاج را جمع می نمایند و با آن آشی به نام ترمانج می پزند. پس از پخت، ابتدا مقداری از آن را از ناودان خانه پایین می ریزند و از خدا طلب استعانت و کمک می نمایند. سپس برای تک تک خانه های محل کاسه آشی می فرستند.

پخش نذری، خواندن نماز شکر و همچنین درخواست برای بارش باران با قرائت ادعیه نیز در این روز انجام می گردد.

برگزاری مراسم آیین باران خواهی به صورت دسته های در حال حرکت مردم طالب باران که عروسک را به مکانی خاص مشایعت می نمایند، انجام می گردد، این حرکت دسته جمعی یکی از مهم ترین عناصر آیین باران خواهی است. که از جایی آغاز و در نهایت در کنار رودخانه ها، چشمه ها و یا قنات ها به انتها می رسد تا برگزاری این آیین کامل گردد.

این آیین در خراسان شمالی با شماره 1685 در 28 آبان ماه سال 97 به ثبت ملی رسیده است.